મોદી સરકાર 3.0 સરકારનું પ્રથમ બજેટ અને નાણાં મંત્રી પોતાનું સાતમું બજેટ આગામી 23 તારીખના રજૂ કરશે. સામાન્ય રીતે એક વર્ષમાં એક જ બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હોય છે. પરંતુ વર્ષ 20024માં મોદી સરકારે ફેબ્રુઆરીમાં વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું હતું અને હવે 23 જુલાઇના પૂર્ણ બજેટ રજૂ કરશે.
બજેટ શું છે?
બજેટમાં કોઈપણ સરકાર તેની વાર્ષિક આવક અને ખર્ચની વિગતો સંસદ દ્વારા દેશ સમક્ષ રજૂ કરે છે. આમાં સરકાર જણાવે છે કે આગામી વર્ષમાં સરકાર દેશમાં કઈ યોજનાઓ લાગુ કરશે. અને આ યોજનાઓ પાછળ સરકાર કેટલા પૈસા ખર્ચવા જઈ રહી છે? આ યોજનાઓથી દેશના લોકોને શું ફાયદો થશે? આની રફ રૂપરેખા સંસદમાં પણ રાખવામાં આવી છે. આપણા દેશમાં સરકાર 1 એપ્રિલથી 31 માર્ચ સુધી બજેટ રજૂ કરે છે. એટલે કે, 1 એપ્રિલથી 31 માર્ચ સુધી, સરકારે તેની યોજનાઓને લાગુ કરવા માટે જરૂરી રકમ માટે સંસદમાંથી મંજૂરી લેવી પડશે.
વચગાળાનું બજેટ શું છે?
વચગાળાના બજેટની ખાસ વાત એ છે કે આ બજેટ આખા વર્ષ માટે નહીં પરંતુ કેટલાક મહિનાઓ માટે છે. સામાન્ય ચૂંટણીઓને કારણે, સરકાર સામાન્ય રીતે તેના કાર્યકાળમાં બાકી રહેલા સમયગાળા માટે જ બજેટ રજૂ કરે છે. આ બજેટમાં સરકાર દેશ ચલાવવા માટે અમુક ખર્ચની વ્યવસ્થા કરે છે. ત્યારબાદ આ ખર્ચ માટે સંસદમાંથી મંજૂરી લેવી પડે છે. તેને આ રીતે સમજી શકાય છે – આ વર્ષે નરેન્દ્ર મોદી સરકારનો કાર્યકાળ મે મહિનામાં પૂર્ણ થતો હતો એટલે વચગાળાનું બજેટ ફેબ્રુઆરીમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
વચગાળાના બજેટમાં સરકાર એવો કોઈ નીતિવિષયક નિર્ણય લેતી નથી જેના માટે સંસદની મંજૂરી કે કાયદામાં સુધારાની જરૂર હોય. કારણ કે તે ચૂંટણી પછી બનેલી સરકારનો અધિકાર છે. પરંપરા મુજબ વચગાળાના બજેટમાં આવકવેરાના સ્લેબમાં કોઈ ફેરફાર કરવામાં આવતો નથી. પરંતુ ટેક્સમાં ફેરફાર કરવા માટે કોઈપણ પ્રકારનો કોઈ પ્રતિબંધ નથી. આને વચગાળાનું બજેટ ત્યારે જ કહેવાશે જ્યારે સરકાર તેની આવકની વિગતો પણ સંસદમાં રજૂ કરશે. જો સરકાર માત્ર સંસદમાંથી ખર્ચની મંજૂરી માંગે તો તેને વોટ ઓન એકાઉન્ટ કહેવામાં આવશે.
પ્રથમ વચગાળાના બજેટ ક્યારે રજૂ થયું
વચગાળાના બજેટ શબ્દનો બંધારણમાં ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 26 નવેમ્બર, 1947ના રોજ નાણામંત્રી આરકે ષણમુગમ ચેટ્ટીએ રજૂ કર્યું હતું. આ સંપૂર્ણ બજેટ ન હતું. આ બજેટમાં દેશની આર્થિક નીતિઓ અને અર્થવ્યવસ્થાની સમીક્ષા કરવામાં આવી હતી. આ બજેટમાં ન તો નવા નિયમો અને ન તો કોઈ નવા કર લાગુ કરવામાં આવ્યા. ખરેખર, વર્ષ 1948-1949ના બજેટમાં માત્ર 95 દિવસ જ બચ્યા હતા. આ પછી, જ્યારે આરકે ષણમુગમે વર્ષ 1948-49નું બીજું બજેટ રજૂ કર્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે સ્વતંત્ર ભારતનું વચગાળાનું બજેટ થોડા દિવસો માટે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પછી વચગાળાનું બજેટ અસ્તિત્વમાં આવ્યું.
આજ સુધી એ જ ચાલુ છે. ત્યારથી આ શબ્દનો ઉપયોગ ટૂંકા ગાળાના બજેટ માટે થવા લાગ્યો. ભારતમાં પ્રથમ વચગાળાનું બજેટ મોરારજી દેસાઈએ વર્ષ 1962-63માં રજૂ કર્યું હતું. ત્યારબાદ વર્ષ 1991-92માં વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહની (વી. પી. સિંહ) સરકાર ગયા બાદ યશવંત સિંહાએ વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું હતું. ચૂંટણી પછી પીવી નરસિમ્હા રાવના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસની સરકાર બની અને પછી મનમોહન સિંહે સંપૂર્ણ બજેટ રજૂ કર્યું.
